همه چیز راجع به زخم بستر: علل، نشانه‌ها و پیشگیری
زخم بستر [۱] یا زخم فشاری[۲] ضایعه‌ای است که در پوست و بافت‌های زیر پوستی و بر اثر فشار ممتد و طولانی مدت بر پوست ایجاد می‌شود. زخم بستر اغلب در نقاطی از بدن ایجاد می‌شود که پوست روی یک برجستگی استخوانی قرار گرفته و در بین آنها عضله‌ای وجود ندارد. مانند پاشنه و بین باسن‌ها. البته طبق نظر برخی از متخصصین، زخم بستر بیش از آن که به دلیل مقابله پوست و بستر باشد، ناشی از مقابله استخوان و پوست است چراکه هنگامی که برای مدتی طولانی بدون حرکت بر روی یک نقطه از بدن می‌خوابید، منطقه‌ای که به استخوان نزدیکتر است قرمز و دردناک می‌شود و دلیل حساس شدن پوست، فشرده شدن آن در بین استخوان و بستر است. زخم بستر عموما در نواحی از بدن اتفاق می‌افتد که استخوان زیرین آن نسبتا به پوست نزدیکتر است. در بسیاری موارد فشار موجب می‌شود پوست تحریک و ملتهب شود. این ضایعه تنها در افرادی که کاملا گرفتار بستر هستند رخ نمی‌دهد، بلکه افرادی که بر روی صندلی چرخدار می‌نشینند نیز چنین مشکلی دارند. این بیماری از عوارض شناخته شده و مهم بعضی شکستگی‌ها است.
برخی از سالمندان به دلایلی نظیر شکستگی ناشی از حوادث و یا فلج اندام‌های مختلف به علت سکته مشکل حرکتی داشته و بخش‌هایی از بدنشان فاقد حس است. بنابراین پوست این بخش‌ها به دلیل فشار وارده، زودتر صدمه می‌بیند و بدین ترتیب این نواحی از بدن سریعا زخم می‌شوند. اغلب زخم‌های فشاری خیلی سریع توسعه و پیشرفت پیدا می‌کنند و بهبودی آنها مشکل است. اقدامات پیشگیرانه می‌تواند به یکپارچگی پوست کمک کرده و بهبودی را سرعت بخشد.
علائم و نشانه‌های زخم بستر
تشکیل زخم بستر از چهار مرحله تشکیل شده است. در مراحل اول شدت آن کم بوده و در مراحل بعدی شدت آن بیشتر می‌شود. این مراحل به ترتیب عبارتنداز:
مرحله اول تشکیل زخم بستر
پوست سالم است
در کسانی که رنگ پوستشان روشن است، پوست قرمز شده و وقتی با انگشت به آن فشار می‌آوریم، سریع سفید نمی‌شود.
پوست ممکن است دردناک، سفت، نرمتر از معمول، سردتر یا گرم‌تر از معمول شود.
مرحله دوم تشکیل زخم بستر
لایه رویی پوست (اپیدرم) از بین میرود.
یک زخم کمی فرو رفته به رنگ صورتی یا قرمز در محل تشکیل می‌شود.
ممکن است در محل تاول تشکیل شود.
مرحله سوم تشکیل زخم بستر
چربی زیر پوست نمایان می‌شود.
زخم گود می‌شود.
ته زخم بافت مرده زرد رنگی هست.
آسیب ممکن است به زیر پوست سالم هم سرایت کند.
مرحله چهارم تشکیل زخم بستر
تمامی بافت‌های پوست از بین میرود و ممکن است حتی عضله، تاندون یا استخوان نمایان می‌شود.
آسیب وسعت یافته و به زیر پوست به ظاهر سالم هم گسترش یافته است.
محل‌های تشکیل زخم بستر
کسانی که مدت زیادی در بستر درازکش به پشت قرار گرفته‌اند، زخم بستر بیشتر در نواحی زیر دیده می‌شود:
پشت سر
پشت استخوان‌های کتف
پشت استخوان خاجی درست بین دو برجستگی باسن
پشت پاشنه
در کسانی که مدت زیادی در حالت درازکش به شانه قرارگرفته‌اند، زخم بستر ممکن است در نواحی زیر دیده شود:
کناره‌های سر
گوشه لاله گوش
روی برجستگی کناری لگن (تروکانتر بزرگ)
روی برجستگی کناری زانو (پوست روی سر استخوان نازک‌نی)
روی پوست قوزک خاجی
در کسانی که مدت زیادی در ویلچر می‌نشینند زخم بستر می‌تواند در محل‌های زیر تشکیل شود:
پشت استخوان خاجی درست بین دو برجستگی باسن یا روی برجستگی باسن
پشت استخوان‌های کتف یا ستون مهره
پوست روی ساعد یا ران در جاییکه روی صندلی تکیه می‌دهند
در هر کسی که مدت زیادی در بستر می‌خوابد یا در ویلچر می‌نشیند و نمی‌تواند وضعیت خود را به طور مرتب عوض کرده و خود را جابجا کند، جزئی از مراقبت روزانه وی، بررسی مکرر پوست نواحی ذکر شده برای دیدن علائم احتمالی تشکیل زخم بستر است. به محض دیدن علائم ذکر شده باید با پزشک تماس گرفت.
دلایل ایجاد زخم بستر
زخم بستر به علت فشار بر روی پوست و جلوگیری از گردش خون در پوست اتفاق می‌افتد.
عوامل دیگر که باعث محدودیت فرد در حرکت می‌شود نیز می‌توانند پوست را آسیب‌پذیر کنند و در پیشرفت زخم بستر نقش ایفا نمایند.
۲ عامل مهمی که در ایجاد زخم بستر نقش اصلی دارند عبارتنداز:
فشار: فشار دائم بر روی هر کدام از بخش‌های بدن می‌تواند منجر به کاهش گردش خون در بافت آن ناحیه شود. گردش خون برای رساندن اکسیژن و مواد غذایی به بافت بسیار مهم و ضروری است. در صورت عدم رسیدن این مواد غذایی به پوست و نواحی اطراف آن، بافت آسیب دیده و در نهایت ممکن است بمیرد. این فشار بیشتر بر نواحی از بدن وارد می‌شود که ماهیچه‌ی یا چربی زیادی ندارند و یا بر روی استخوان قرار گرفته‌اند. مانند ستون فقرات، دنبالچه، کتف‌ها، ناحیه‌ی لگن، پاشنه‌ی پا و آرنج‌ها.
افرادی که به دلایلی مختلفی مانند طی کردن دوران نقاهتِ پس از عمل جراحی و یا فلج اندام‌ها، دچار اختلالات حرکتی بوده و مدت زمانی طولانی را در بستر سپری می‌کنند، بیشتر در معرض ابتلا به زخم بستر قرار دارند. علاوه بر فشاری که به اندام‌های این افراد، به ویژه ناحیه لگن، وارد می‌شود، ممکن است عده‌ی زیادی از آنها توانایی استفاده از سرویس بهداشتی را نداشته و مجبور به استفاده از لگن بهداشتی باشند. استفاده از لگن‌های بی‌کیفیتی که متناسب با آناتومی بدن طراحی نشده است، باعث می‌شود تا وزن بیمار توسط سطح کوچکی تحمل می‌شود و فشار موضعی زیادی را بر پشت بیمار وارد گردد.
اصطکاک: اصطکاک زمانی اتفاق می‌افتد که پوست بر روی لباس و یا تخت خواب کشیده می‌شود. اصطکاک باعث می‌شود که نواحی آسیب‌پذیر پوست، بیشتر در معرض ایجاد جراحت قرار گیرید. مخصوصا اگر پوست مرطوب باشد.
عوامل خطر ابتلا به زخم بستر
افرادی که نمی‌توانند به راحتی پوزیشن نشستن و یا خوابیدن خود را تغییر دهند و مشکل حرکتی دارند، در معرض ریسک ابتلا به زخم بستر قرار دارند. این عوامل خطر عبارتند از:
عدم تحرک: ممکن است بر اثر مشکلات سلامتی، جراحت در ناحیه‌ی ستون فقرات و عوامل دیگر اتفاق افتد.
عدم ادراک حسی: جراحت در ستون فقرات، اختلالات نورولوژیکی و شرایط دیگر می‌توانند منجر به از دست دادن ادراک حسی در فرد شود. عدم توانایی در احساس درد و ناراحتی می‌تواند منجر به عدم آگاهی فرد از نشانه‌های هشداردهنده و در نتیجه عدم جابه‌جایی شود.
تغذیه‌ی نامناسب و کمبود آب: افراد به صورت روزانه به مایعات، کالری، پروتئین، ویتامین‌ها و مواد معدنی نیاز دارند تا پوستشان سالم بماند و از تخریب بافت جلوگیری شود.
وضعیت پزشکی که بر روی گردش خون اثر می‌گذارد: مشکلات سلامتی مانند دیابت و بیماری‌های عروقی که می‌توانند بر گردش خون اثر بگذارد، خطر آسیب به بافت را افزایش می‌دهند.
عوارض جانبی زخم بستر
برخی از عوارض جانبی زخم بستر عبارتنداز:
سلولیت: سلولیت یک عفونت است که پوست و بافت‌های نرم را تحت تاثیر قرار می‌دهد. سلولیت می‌تواند منجر به ایجاد گرمی، قرمزی و توروم در بافت شود. افراد با آسیب عصبی معمولا نمی‌توانند درد را در ناحیه‌ی متاثر از سلولیت احساس کنند.
عفونت استخوان و مفاصل: عفونت ناشی از زخم بستر می‌تواند به مفاصل و استخوان‌ها سرایت کند. عفونت مفاصل (آرتروز سپتیک) می‌تواند به غضروف‌ها و بافت آسیب وارد کند. عفونت استخوان (استئومیلیت) می‌تواند عملکرد مفاصل و اندام‌ها را با اشکال مواجه کند.
سرطان: زخم‌های طولانی مدتی که قابلیت درمان ندارند (زخم مارژولین) می‌تواند در نهایت تبدیل به سرطان سلولی فلسی[۳] شوند.
سپسیس[۴]: در موارد نادر، زخم بستر منجر به سپسیس می‌شود.
جلوگیری از ابتلا به زخم بستر
مراقبت از پوست بدن
به فرد ناتوان بیاموزید هر روز پوست بدن خود را وارسی کند تا ببیند آیا هیچ یک از بخش‌های پوست تیره‌تر یا قرمزتر شده است یا نه. آیا بخش‌هایی از پوست که تحت فشار قرارمی‌گیرد نسبت به سایر بخش‌های دیگر قرمزتر یا سیاه‌تر شده است؟ در این صورت باید در وضعیت خوابیدن یا نشستن خود تغییراتی بدهد تا هیچگونه فشاری بر آن ناحیه وارد نیاید. اگر نشستن یا دراز کشیدن بر ناحیه قرمز یا تیره رنگ همچنان ادامه یابد، همین امر سبب ترک خوردن پوست و سپس موجب ایجاد زخم فشاری در پوست می‌گردد.
تغییر دادن وضعیت بدن به طور مکرر
به فرد بیاموزید با تغییر وضعیت بدن از بروز فشار بیش از حد بر پوست روی تخت، صندلی یا زمین جلوگیری کند در هر وضعیت با استفاده از یک تشک یا بالشتک نرم می‌توان از فشار پوست بر روی سطح سخت محافظت کرد. به فرد بیاموزید بدنش را تا زمانی که در یک وضعیت ثابت قرار دارد، حتما حرکت دهد کوچک‌ترین حرکت بدن سبب جابجائی فشار بر روی پوست می‌شود. همچنین توجه به توصیه‌های زیر می‌تواند تا حد زیادی احتمال ابتلا به زخم بستر را کاهش دهد.
استفاده از لگن بهداشتی مناسب
همانطور که پیشتر نیز گفته شد، بازه گسترده‌ای از بیماران ممکن است ناچار به استفاده از لگن‌های بهداشتی باشند و لگن بهداشتی نامناسب را می‌توان یکی از علل اصلی بروز زخم بستر به شمار آورد. به همین دلیل چنانچه قصد استفاده از این وسیله را دارید، حتما از باکیفیت بودن آن مطمئن شوید. از جمله ویژگی‌های مهمی که در رابطه با تهیه یک لگن بهداشتی استاندارد و با کیفیت باید در نظر داشت می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
مطابق با آناتومی بدن
دارا بودن سطحی گسترده برای توزیع مطلوب و بهینه وزن بیمار
جلوگیری از آلوده شدن محیط و تخت بیمار
حفظ حریم شخصی بیمار
برگشت به بالا